ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 4، تیر 1400 ، شماره پی در پی 62

بررسی سیر تحول مؤلفه های اجتماعی سیاسی شعر معاصر از مشروطه تا معاصر (میرزادۀ عشقی، ملک الشعرای بهار، نیمایوشیج، احمد شاملو، هوشنگ ابتهاج، قیصر امینپور)

صفحه (181 - 195)
لیلا قلی‌پوری ، آرش مشفقی (نویسنده مسئول)، ناصر علیزاده
تاریخ دریافت مقاله : فروردین 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تیر 1398

چکیده

پیشینه و اهداف: در مورد مؤلفه های سیاسی اجتماعی شعر معاصر در کتابها و پژوهشهای متعدد، بررسیهای بسیار انجام شده است اما سیر تحول مؤلفه های شاخص در سه دورۀ مشروطه، پهلوی و انقلاب اسلامی در پژوهشها مورد توجه نیست. در این مقاله با هدف شناخت مؤلفه های مهم و شاخص این دوره ها و بررسی سیر تحول آن، اشعار شش شاعر برجسته بررسی شده است.

روش مطالعه: نگارش مقاله بصورت توصیفی ـ تحلیلی با روش کتابخانه ای انجام گرفته است و از شاعران برجستۀ سه دوره: مجموعه اشعار میرزادۀ عشقی، ملک‌الشعرای بهار، نیمایوشیج، احمد شاملو، هوشنگ ابتهاج و قیصر امین‌پور برای بررسی مؤلفه ها و سیر تحول آنها انتخاب شده است.

یافته ها: مؤلفه های مشروطه خواهی، جمهوری، استبداد، استعمار و مضامین مرتبط با آنها، آزادی، وطن، زن، فقر طبقۀ فرودست و ظلم فرادست، جهل مردم در دورۀ مشروطه؛ مؤلفه های استبداد، استعمار، آزادی، فقر در دورۀ پهلوی و مؤلفه های وطن، انقلاب اسلامی، آزادی، پایداری و دفاع مقدس در دورۀ انقلاب اسلامی، مؤلفه های اصلی ادب سیاسی اجتماعی است.

نتیجه گیری: ادب سیاسی اجتماعی از انواع ادبی مشخص و برجسته در ادبیات معاصر است که همگام با تحولات سیاسی اجتماعی جامعه، از دورۀ مشروطه آغاز شد؛ در دورۀ پهلوی، تثبیت شد و در دورۀ انقلاب اسلامی به ادب انقلاب اسلامی و پایداری وصل شد. مؤلفه های مشروطه خواهی، جمهوری و زن، در دورۀ مشروطه جزو مؤلفه های اصلی است و در دورۀ پهلوی و انقلاب اسلامی، شاخصۀ سبکی ندارد. در دورۀ پهلوی استبداد و استعمار و مضامین مرتبط با آن، مؤلفه های اصلی است که قبل از کودتا با روحیۀ مقاومت همراه است اما بعد از کودتا ناامیدی و یأس است. در دهۀ چهل با شکل‌گیری جریان مقاومت، بار دیگر مؤلفه های پایداری، استبداد و استعمارستیزی در این جریان به صدر مضامین میرسد و با پیروزی انقلاب اسلامی مؤلفۀ استبداد و استعمار کنار میرود و امید و آزادی ستایش میشود اما با آغاز جنگ تحمیلی، مؤلفه های وطن، پایداری و دفاع مقدس، شاخصۀ سبکی میشود.

کلمات کلیدی
مشروطه , پهلوی , انقلاب اسلامی , شعر سیاسی اجتماعی , تحول

• ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، شفیعی کدکنی، محمدرضا، ( 1383)، تهران: سخن.
• آزادیهای سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه گران، گذری بر نوشته های پارسی در سدۀ واپسین، حائری، سیدهادی، (1374)، تهران: جهاد دانشگاهی.
• آینه در آینه، ابتهاج، هوشنگ (ه. ا. سایه) (1391)، (برگزیدۀ شعر)، به انتخاب محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: چشمه.
• بررسی مبانی نظری جریانهای شعری معاصر، نوری، زهرا (1398)، ارومیه: آدالار.
• تاسیان، ابتهاج، هوشنگ، (ه. ا. سایه) (1385)، تهران: کارنامه.
• جام جهان‌بین، اسلامی ندوشن، محمدعلی، (1356)، تهران: ایران مهر.
• جریانهای شعری معاصر فارسی، حسین پورچافی، علی، (1387)، تهران: امیرکبیر.
• جویبار لحظه ها؛ جریانهای ادبیات معاصر فارسی (نظم و نثر)، یاحقی، محمدجعفر، (1388)، تهران: جامی.
• چشم انداز شعر معاصر ایران، زرقانی، مهدی، (1391)، تهران: ثالث.
• حزین لاهیجی، زندگی و زیباترین غزل های او، حزین لاهیجی، محمدعلی، (1342)، فراهم‌آوردۀ م.سرشک، مشهد: توس.
• خانه ام ابری است، پورنامداریان، تقی، (1381)، تهران: سروش.
• دربارۀ شعر و شاعری، نیمایوشیج (1385)، به کوشش سیروس طاهباز، تهران: نگاه.
• دفاع مقدس، تعهد و تحول در شعر قیصر امین‌پور، صرفی، محمدرضا، (1390)، نشریۀ ادبیات پایداری دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه کرمان، (3و4)2، صص323ـ 346.
• راهنمای ادبیات معاصر، شمیسا، سیروس، (1383)، تهران: میترا.
• سنت و نوآوری در شعر معاصر، امین‌پور، قیصر، (1383)، تهران: علمی و فرهنگی.
• سیاه مشق، (1، 2، 3، 4 و 11)، ابتهاج، هوشنگ (ه. ا. سایه)، (1385)، تهران: کارنامه.
• شبگیر، ابتهاج، هوشنگ، (ه. ا. سایه) (1370)، تهران: توس.
• شعر سیاسی در دورۀ پهلوی، درستی، احمد، (1381)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• شعر معاصر ایران از بهار تا شهریار، محمدی، حسنعلی، (1375)، جلد اول، تهران: ارغنون.
• کلیات مصور، عشقی، میرزاده، (1357)، گردآوری علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران: امیرکبیر.
• مجموعه آثار، شاملو، احمد، (1384)، دفتر یکم شعرها، تهران: نگاه.
• مجموعۀ کامل اشعار، امین‌پور، قیصر، (1388)، تهران: مروارید.
• مجموعه کامل اشعار، بهار، محمدتقی، (1387)، تهران: نگاه.
• مجموعه کامل اشعار، نیمایوشیج (1391)، تدوین سیروس طاهباز، تهران: نگاه.